Liệt mặt sau zona (Bell’s Palsy liên quan đến zona) là một biến chứng nghiêm trọng của bệnh zona thần kinh. Đây là tình trạng mà bệnh nhân không chỉ gặp đau đớn do tổn thương thần kinh mà còn mất khả năng vận động cơ mặt, ảnh hưởng lớn đến chất lượng cuộc sống. Với vai trò là một chuyên gia y tế, bài viết này sẽ giúp bạn hiểu rõ hơn về hiện tượng này, từ nguyên nhân, biểu hiện đến các phương pháp điều trị hiệu quả nhất.
Nguyên Nhân Gây Liệt Mặt Sau Zona
Zona thần kinh do virus Varicella-Zoster Virus (VZV) gây ra, virus này thường trú ngụ ở các hạch thần kinh sau khi một người từng mắc thủy đậu. Khi hệ miễn dịch suy giảm (do tuổi tác, stress, bệnh lý nền), virus tái hoạt động, gây tổn thương các dây thần kinh cảm giác và vận động.
Liệt mặt xảy ra khi zona ảnh hưởng đến dây thần kinh số 7, gây viêm và chèn ép trong ống thần kinh, làm suy yếu hoặc tê liệt cơ mặt.
Liệt mặt xảy ra khi zona ảnh hưởng đến dây thần kinh số 7
Yếu tố nguy cơ thường gặp:
- Tuổi cao: Người trên 50 tuổi có nguy cơ cao hơn.
- Hệ miễn dịch suy giảm: Bệnh nhân ung thư, HIV/AIDS hoặc đang dùng thuốc ức chế miễn dịch.
- Căng thẳng kéo dài: Stress ảnh hưởng tiêu cực đến khả năng đề kháng của cơ thể.
Theo nghiên cứu đăng trên Tạp chí Neurology (2020), khoảng 13% bệnh nhân zona tai (Ramsay Hunt Syndrome) phát triển liệt mặt do tổn thương thần kinh số 7.
Triệu Chứng Thường Gặp Của Liệt Mặt Sau Zona
Liệt mặt sau zona thường xảy ra sau khi các tổn thương ngoài da do zona đã lành. Tình trạng này xuất phát từ việc virus Varicella-Zoster gây viêm và chèn ép dây thần kinh mặt (dây thần kinh số 7), dẫn đến những triệu chứng rõ rệt và ảnh hưởng nghiêm trọng đến cả thẩm mỹ lẫn chức năng sinh hoạt hàng ngày.
1. Mất chức năng cơ mặt
- Khuôn mặt bị xệ một bên: Bệnh nhân không thể nhấc lông mày, cười hoặc nhíu mày, dẫn đến khuôn mặt bất đối xứng.
- Khó nhắm mắt: Một bên mắt không khép kín hoàn toàn, làm tăng nguy cơ khô mắt, viêm giác mạc hoặc tổn thương mắt.
- Miệng méo, khó cử động: Các hoạt động như ăn uống, nói chuyện trở nên khó khăn; thức ăn hoặc nước dễ bị rò rỉ ra ngoài.
- Biểu cảm bị hạn chế: Mất khả năng biểu lộ cảm xúc tự nhiên, làm giảm tự tin trong giao tiếp.
2. Đau và cảm giác khó chịu
- Cơn đau rát bỏng: Đau buốt hoặc cảm giác như kim châm ở vùng tai, mặt hoặc cổ, thậm chí kéo dài nhiều tháng sau khi vùng phát ban đã khỏi (được gọi là đau dây thần kinh hậu zona – postherpetic neuralgia).
- Nhạy cảm với âm thanh lớn (hyperacusis): Dây thần kinh mặt liên quan đến tai giữa, khi tổn thương có thể làm bệnh nhân nhạy cảm quá mức với âm thanh, cảm thấy đau hoặc khó chịu khi nghe tiếng động lớn.
Người bệnh có cảm giác đau buốt hoặc cảm giác như kim châm ở vùng tai, mặt hoặc cổ
3. Rối loạn giác quan
- Mất vị giác: Dây thần kinh số 7 chi phối cảm giác vị giác ở hai phần ba trước của lưỡi. Bệnh nhân thường cảm nhận vị kém hoặc mất hẳn vị giác.
- Vấn đề về mắt: Mắt không thể nhắm hoàn toàn khiến nước mắt không lưu thông tốt, dẫn đến khô mắt. Nếu không chăm sóc kỹ, có nguy cơ loét giác mạc, nhiễm trùng hoặc mù lòa.
Các triệu chứng này không chỉ gây khó chịu về thể chất mà còn tác động mạnh đến tâm lý, khiến người bệnh cảm thấy tự ti, căng thẳng hoặc trầm cảm. Việc nhận biết sớm các dấu hiệu là chìa khóa để điều trị kịp thời và giảm thiểu biến chứng.
Cách Điều Trị Liệt Mặt Sau Zona
Điều trị liệt mặt sau zona cần kết hợp giữa phương pháp y khoa hiện đại và chăm sóc hỗ trợ. Dưới đây là các phương pháp hiệu quả được khuyến nghị:
1. Dùng thuốc
- Thuốc kháng virus: Sử dụng sớm acyclovir hoặc valacyclovir giúp giảm sự nhân lên của virus, từ đó hạn chế tổn thương thần kinh.
- Corticosteroids: Prednisolone được sử dụng trong 10-14 ngày đầu để giảm viêm, sưng tại dây thần kinh.
- Giảm đau: Gabapentin hoặc pregabalin giúp kiểm soát cơn đau dây thần kinh mạn tính sau zona.
2. Vật lý trị liệu phục hồi chức năng
- Tập cơ mặt: Các bài tập kích thích cơ mặt giúp cải thiện khả năng vận động và ngăn ngừa co rút cơ.
- Kích thích điện: Kích thích dây thần kinh bị tổn thương bằng các thiết bị chuyên dụng.
Theo nghiên cứu từ Tạp chí Facial Plastic Surgery (2019), việc kết hợp kích thích điện và bài tập cơ mặt mang lại hiệu quả cải thiện đáng kể trong 6-12 tuần.
3. Phẫu thuật chuyên sâu (nếu cần)
- Ghép gân cơ thái dương bán phần: Phương pháp này sử dụng gân cơ thái dương để tái tạo lại chức năng cơ mặt, được áp dụng cho bệnh nhân liệt mặt kéo dài hơn 12 tháng không cải thiện.
- Phẫu thuật giải áp dây thần kinh: Áp dụng khi dây thần kinh bị chèn ép nặng trong ống xương thái dương.
Phòng Ngừa Liệt Mặt Sau Zona
Liệt mặt sau zona là biến chứng nghiêm trọng, nhưng có thể phòng ngừa hiệu quả bằng cách chăm sóc sức khỏe toàn diện và điều trị sớm các triệu chứng zona.
1. Tăng Cường Hệ Miễn Dịch
Hệ miễn dịch khỏe mạnh đóng vai trò quan trọng trong việc ngăn chặn sự tái hoạt động của virus Varicella-Zoster. Một số biện pháp tăng cường miễn dịch bao gồm:
Chế độ ăn uống cân đối:
Bổ sung thực phẩm giàu vitamin B (có trong ngũ cốc nguyên cám, thịt gà, cá) để hỗ trợ chức năng thần kinh.
Tăng cường vitamin C (trong cam, chanh, bưởi, rau xanh) giúp tăng đề kháng.
Thực phẩm giàu kẽm (như hải sản, đậu nành, hạt bí) thúc đẩy quá trình phục hồi tế bào.
Duy trì lối sống lành mạnh:
Tập thể dục đều đặn với các bài tập nhẹ nhàng như đi bộ, yoga hoặc bơi lội, giúp tăng cường tuần hoàn máu và cải thiện hệ miễn dịch.
Ngủ đủ giấc (7–8 tiếng mỗi đêm) để cơ thể phục hồi năng lượng và giảm nguy cơ tái phát bệnh.
2. Phát Hiện Và Điều Trị Sớm Zona Thần Kinh
Zona thần kinh cần được điều trị sớm ngay từ khi xuất hiện các dấu hiệu đầu tiên, để giảm thiểu nguy cơ biến chứng như liệt mặt. Những lưu ý quan trọng:
Theo dõi triệu chứng ban đầu:
Các dấu hiệu như phát ban, đau thần kinh hoặc cảm giác ngứa râm ran ở một bên cơ thể có thể là khởi đầu của zona.
Đau rát da trước khi xuất hiện mụn nước là dấu hiệu cảnh báo cần chú ý.
Điều trị kịp thời:
Sử dụng thuốc kháng virus (acyclovir, valacyclovir) theo chỉ định bác sĩ, hiệu quả nhất khi bắt đầu trong vòng 72 giờ từ lúc có triệu chứng.
Kết hợp thuốc giảm đau và thuốc bôi để làm dịu tổn thương da, giảm nguy cơ đau dây thần kinh hậu zona (postherpetic neuralgia).
3. Duy Trì Sức Khỏe Thần Kinh Mặt
Bảo vệ và chăm sóc vùng mặt là yếu tố quan trọng giúp giảm nguy cơ tổn thương dây thần kinh số 7:
Giữ ấm cơ thể và vùng mặt:
Che chắn kỹ khi thời tiết lạnh, sử dụng khăn quàng và khẩu trang khi ra ngoài.
Tránh để quạt hoặc điều hòa thổi trực tiếp vào mặt khi ngủ.
Giảm căng thẳng:
Căng thẳng kéo dài làm suy yếu hệ miễn dịch, tạo điều kiện cho virus hoạt động. Hãy thư giãn bằng thiền, yoga hoặc tham gia các hoạt động giải trí lành mạnh.
Massage mặt nhẹ nhàng:
Massage giúp tăng lưu thông máu và duy trì sự linh hoạt của cơ mặt, đặc biệt ở những người từng bị zona hoặc có nguy cơ cao.
Những biện pháp trên không chỉ giúp phòng ngừa liệt mặt sau zona mà còn cải thiện sức khỏe tổng thể, giảm nguy cơ tái phát các bệnh lý liên quan đến thần kinh.
Kết Luận
Liệt mặt sau zona là biến chứng không hiếm gặp nhưng có thể phòng ngừa và điều trị hiệu quả nếu được xử lý đúng cách. Nếu bạn hoặc người thân gặp các triệu chứng nghi ngờ, đừng chần chừ mà hãy liên hệ ngay với bác sĩ Phùng Mạnh Cường để được chẩn đoán và đưa ra phác đồ điều trị phù hợp.
Việc kết hợp các phương pháp như dùng thuốc, vật lý trị liệu và phẫu thuật tái tạo sẽ giúp bệnh nhân hồi phục chức năng cơ mặt, cải thiện chất lượng cuộc sống và lấy lại sự tự tin.
